دفتر امور بین الملل حوزه علمیه استان یزد در صدد آن است تا در یک چشم انداز مشخص در کوتاه ترین زمان ممکن با شناسایی، سازماندهی و آموزش روحانیون و طلاب علاقمند و واجد شرایط، مبلغانی را تربیت نماید که بتوانند تبلیغ تخصصی دین مبین اسلام و مذهب حقه شیعه اثنی عشری را در قالب زبان‌های مختلف جهان به بهترین نحو ممکن در فضای حقیقی و مجازی، انجام دهند.
انقلاب اسلامی ایران که با مجاهدت روحانیت و در رأس آن امام خمینی(ره) و فداکاری ملت ایران به پیروزی رسید باعث تأسیس حکومت اسلامی در کشور و تحول در سیاست خارجی ایران گردید. در این میان حوزه های علمیه دارای وظایف و رسالت های ویژه ای برای حفظ انقلاب، نظام اسلامی و دستاوردهای آن در سطح ملی، منطقه ای و جهانی می باشد و برای انجام آن نیازمند شناخت محیط کشوری و بین المللی است. یکی از قلمروهای مطالعاتی که حوزه های علمیه باید بیش از گذشته به آن اهتمام ورزد معطوف به رشته مطالعاتی بین المللی است که در بررسی زیر به جوانب مختلف آن پرداخته می شود.
1. ضرورت و اهمیت مطالعه روابط بین الملل
مطالعه رخدادها و تحولات بین المللی در عصر جهانی شدن، انقلاب اطلاعات و ارتباطات وارد مرحله نوینی شده است، و در فضای جامعه اطلاعاتی و ارتباطاتی، مطالعه فرایندها و مسائل سطح ملی و درون کشوری بدون توجه همه جانبه به روندها و ساختارهای فراملی، منطقه ای و جهانی امکان پذیر نمی باشد. اگر جهانی شدن را به عنوان «قلمرو زدایی» تعریف نمائیم، ترسیم شکل بندی های جغرافیایی و فضاهای اجتماعی و سیاسی نوین بیانگر دگرگونی ها و تغییرات فزاینده در تعاملات و روابط بین المللی است که به نوبه ی خود آثار و پیامدهای گسترده ای را در سطح ملی، سازمانی و فردی به همراه دارد. در عصر جهانی شدن به دلیل سیّالیت مرزها و مفاهیم، تداخل قلمروهای ملی، منطقه ای و جهانی، رصد نمودن نیازهای سطح کشوری و نیازسنجی از جامعه اسلامی در گروه فهم و شناخت روشمند جریانات و تحولات فراملی است.در حال حاضر، به دلیل ارتباطات گسترده و تعاملات بین المللی، نوع و سطح نیازهای سیاسی، فرهنگی و دینی مخاطبان و به ویژه نسل جوان نسبت به گذشته متفاوت گردیده و شیوه پاسخ به آن ها نیازمند تحول در راهبردها، سیاست گذاری ها و فنون جدیدی است که شناخت محیط بین المللی را می طلبد. هم چنین تلاش برای تولید علم و نظریه پردازی در عرصه های علوم سیاسی و بین المللی و رقابت با دانش و نظریه های غربی به ویژه برای حوزه های علمیه که در پی بیان دیدگاه ها و نظریه های اسلامی می باشند، مجهز شدن به آراء و نظریه های اندیشمندان و محققان دانش بین المللی را در قلمروهای متعدد آن مضاعف می سازد. از سوی دیگر ایران اسلامی به عنوان پیش قراول بیداری اسلامی با دال مرکزی اسلام سیاسی جهت عمق بخشیدن به اهداف بین المللی انقلاب اسلامی، ایجاد تحرک و انگیزه هرچه بیشتر جهت نیل به همگرایی امت اسلامی نه تنها باید همواره به عنوان مدل موفقی از مردم سالاری دینی محسوب شود بلکه در عرصه های حکومتی و نهادسازی، رشد و توسعه علمی، الهام بخش کشورهای اسلامی باشد. در شرایط جدید بین المللی هر گونه بحث از زمینه ها، فرصت ها و محدودیت های همگرایی جهان اسلام، بشدت نیازمند مطالعه زمینه ها، ساختارها و محیط کُنش کشورهای اسلامی در درون محیط کلان بین المللی و جهانی است، زیرا مطالعه همگرایی و عوامل واگرایی کشورهای اسلامی به صورت منفرد و جدا از یکدیگر نمی تواند. راهگشای کشورهای اسلامی باشد و به شدت نیازمند مطالعه ساختارها و فرایندهای منطقه ای و بین المللی است.
2. حوزه های علمیه و قلمرو مطالعاتی روابط بین الملل
با ورود جهان به قرن بیستم و بروز جنگ جهانی اول در سال های 1914 – 1919، مطالعه روابط میان کشورها و چگونگی مدیریت سیاست بین المللی در قالب یک رشته علمی مورد توجه پژوهشگران و محققان قرار گرفت. در ابتدا اولویت پژوهش های انجام شده پیرامون مسأله جنگ و صلح در نظام بین الملل و راه های برقراری روابط مسالمت آمیز میان دولت ها و جلوگیری از جنگ بود. با گذشت زمان به ویژه متعاقب جنگ جهانی دوم 1939 – 1945 اهمیت مطالعات بین المللی و توجه به نظریه پردازی مضاعف گشت و «مورگنتا» سیاست بین الملل را در چارچوب نظریه رئالیسم خود تبیین نمود. این نظریه تا حد زیادی بیانگر سیاست خارجی قدرت های بزرگ به ویژه آمریکا در مقطع پس از جنگ جهانی دوم بود. در این زمان تا حد زیادی تولید نظریه و الگوهای مطالعاتی تحت تأثیر سیاست خارجی آمریکا قرار گرفت. در عین حال تعاملات فزاینده بین المللی باعث گردید تا حوزه مطالعاتی بین الملل فراتر از علقه های سیاسی قرار گیرد، در رأس تحقیقات پژوهشگران، نظریه پردازی از اهمیت فزاینده ای برخوردار گردید که مهم ترین هدف آن ارائه چارچوب های مفهومی و نظری برای مطالعه رفتار دولت ها در صحنه بین المللی بود.(2) بیان قواعد علمی و انتزاعی و نظریه های خرد و کلان توانست که تا حدی به فهم رویدادها و جریان های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بین المللی کمک نماید و دستورالعملی را برای سیاستمداران جهت تنظیم روابط خود با جهان خارج و کنترل تعارضات منافع دولت ها با یکدیگر ارائه نماید.قلمرو دیگر مطالعات بین المللی به سیاست بین الملل معطوف گردید که در آن از جمله: استراتژی نظامی قدرت های بزرگ، نظام های سیاسی تطبیقی بین المللی و مدیریت بحران های بین المللی مورد مطالعه قرار گرفت در این قلمرو، سیاست بین الملل ناظر بر روابط تعاملی میان بازیگران دولتی می باشد که به نظر می رسد همچنان در عصر جهانی شدن به عنوان یکی از بازیگران اصلی روابط بین الملل در معادلات جهانی و تحولات بین المللی نقش تعیین کننده ای را ایفا می نماید.حوزه مطالعاتی دیگر به سازمان های بین المللی اختصاص دارد که از نیمه دوم قرن بیستم بر اهمیت، جایگاه و نقش آن افزوده شده است. سازمان های اقتصادی و پولی بین المللی، سازمان های سیاسی و امنیتی بین المللی و سازمان های اجتماعی و فرهنگی بین المللی از جمله سازمان هایی هستند که در پژوهش های نظری و عملی مورد مطالعه قرار می گیرند.(3)قسم دیگر از مطالعات مربوط به رشته روابط بین الملل که معطوف به حوزه جغرافیایی خاصی می باشد، مطالعات منطقه ای است این قلمرو با توجه به تعاملات فزاینده جهانی و روند جهانی شدن، بر نقش و اهمیت آن افزوده گردیده است و به نظر می رسد با توجه به چالش های نظم وستفالی و نظام بین الملل دولت محوری، دسته بندی دولت ها در قالب نظم های منطقه ای جایگزین نظم وستفالی گردد. بنابراین مطالعه نظام امنیت منطقه ای، منطقه گرایی، تمایزات منطقه ای، تعاملات درون منطقه ای و فرامنطقه ای اهمیت می یابد و هر کشوری تلاش می نماید تا از یک سو ارتباط خود را با نظم منطقه ای سامان بخشد و از سوی دیگر تعاملات فرامنطقه ای خود را مدیریت نماید.(4)مطالب فوق که بیانگر بخش های محوری مطالعات روابط بین المللی است. نشان می دهد که ادبیات نظری و مفهومی گسترده ای وجود دارد که حوزه های علمیه نمی تواند آن ها را در حاشیه قرار داده و در عین حال خواهان تحقق بخشیدن به وظایف و رسالت های ملی، منطقه ای و جهانی اسلام باشد. بنابراین راهبرد استراتژیک حوزه های علمیه و افق چشم انداز آن در عرصه جهانی بدون اولویت بخشیدن به برنامه های آموزشی و پژوهشی در رشته روابط بین الملل امیدوار کننده نخواهد بود. برای تبیین هرچه بیشتر این موضوع در ابتدا به برخی از زمینه ها و ظرفیت های حوزه های علمیه در قلمرو روابط بین الملل اشاره می شود سپس کاستی ها و خلأهای آن بیان می گردد.الف: زمینه ها و ظرفیت هابا تأسیس رشته های دانشگاهی در مراکز و موءسسات آموزش عالی وابسته به حوزه، زمینه برای بسط علوم و دانش روابط بین الملل فراهم گردید. یکی از رشته هایی که به صورت عمومی، به بخشی از عناوین درسی رشته روابط بین الملل می پردازد، رشته علوم سیاسی می باشد که با دایر نمودن آن در دانشگاه باقرالعلوم(ع)، دانشگاه مفید و موءسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) امکان آموزش طلاب علوم دینی و آشنا نمودن آن ها با ادبیات عمومی رشته روابط بین الملل فراهم گردید. دانشجویان پذیرفته شده در مقطع کارشناسی علوم سیاسی ضمن فراگیری عناوین خاص این رشته از جمله مبانی علم سیاست و اندیشه های سیاسی با برخی از موضوعات درسی و سرفصل های روابط بین الملل آشنا می شوند. جدول زیر این عناوین درسی را نشان می دهد:از سوی دیگر در مقطع کارشناسی ارشد علوم سیاسی نیز امکان پی گیری مطالعات بین المللی در دو عنوان درسی «نظریه های مختلف در روابط بین الملل و «سمینار مسائل کشورهای جهان سوم» فراهم شده است و دانشجو می تواند در کنار فراگیری دروس اصلی رشته از میان چهار گروه تخصصی، حوزه مطالعاتی خود را با انتخاب دروس مربوط به رشته روابط بین الملل تکمیل نماید.جدول زیر نشان دهنده مربوط بودن دو گروه درسی به رشته روابط بین الملل می باشد.بررسی دروس دکترای علوم سیاسی نیز نشان می دهد که در این مقطع در کنار دروس خاص رشته دانشجو باید دروس «روابط شمال جنوب» و «مسائل سیاسی روز» را انتخاب نماید که به نوبه ی خود می تواند به فهم و شناخت تحولات و مسائل بین المللی دانشجو کمک نماید.همچنین با تأسیس رشته «ارتباطات» در مقطع کارشناسی ارشد در دانشکده صدا و سیمای قم و رشته فرهنگ و ارتباطات در مقطع دکترا در دانشگاه باقرالعلوم(ع) امکان و فرصت دیگری جهت تتبع و پژوهش در قلمرو بین المللی فراهم گردید. تحصیلات طلاب دینی در این دو رشته، دستاوردها و تجارب مفیدی را به همراه دارد، در عین حال آن ها را از مطالعه دروس روابط بین الملل مستغنی نمی سازد، و از ضرورت تأسیس رشته روابط بین الملل نمی کاهد.ب: خلأها، کاستی هامهم ترین خلأ موجود در برنامه های آموزشی و پژوهشی مطالعات بین المللی مراکز حوزوی و یا موءسسات آموزش عالی وابسته به حوزه، دایر نبودن رشته روابط بین الملل در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا می باشد. آن چه دانشجویان مقطع کارشناسی علوم سیاسی از عناوین و محتوای دروس مربوط به روابط بین الملل فرا می گیرند، نمی تواند عامل موءثری در تحقق بخشیدن به اهداف آموزشی خاص رشته روابط بین الملل باشد. در این مقطع امکان مطالعات جانبی کمتر وجود دارد و به دلیل فضای عمومی رشته علوم سیاسی، محتوای درسی مربوط به رشته روابط بین الملل در حاشیه قرار می گیرد.بنابراین لازم است در سطوح عالیه تمرکز همه جانبه ای در امر آموزشی و پژوهشی در موضوعات خاص روابط بین المللی صورت گیرد و در کنار آموزش علوم سیاسی، برای آن دسته از طلابی که دارای انگیزه های لازم جهت تتبع و مطالعه روابط بین الملل می باشند امکان تحصیل فراهم گردد.قلمرو دیگری که به نظر می رسد از خلأها و کاستی های موجود محسوب می شود مربوط به تأسیس رشته مطالعات منطقه ای است. این رشته با توجه به موضوعیت مطالعه جهان اسلام اهمیت می یابد. بخش مهمی از رسالت های حوزه علمیه و نظام جمهوری اسلامی ایران در ارتباط مستقیم با جهان اسلام است. در عصر جهانی شدن و جهانی سازی، کشورهای اسلامی در معرض تهدیدات و محدودیت های فزاینده ای قرار گرفته اند، شناخت این وضعیت برای ایران اسلامی که دارای مسئولیت و رسالت ویژه ای نسبت به کشورهای اسلامی است دو چندان می گردد، تنظیم روابط خارجی و داشتن دیپلماسی فعال و سازنده با جهان اسلام در گروه دریافت علمی از روند منطقه گرایی و تأثیر آن بر مناطق کشورهای اسلامی است در این رشته آموزشی دروسی مانند، ایران و کشورهای منطقه آسیا، ایران و کشورهای آسیای میانه، ایران و کشورهای منطقه آفریقا می تواند به پژوهش های علمی و کاربردی منجر شود که در بالفعل کردن ظرفیت ها و زمینه های همگرایی کشورهای اسلامی نقش موءثری دارد.مسأله مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، تقلیل یافتن رشته روابط بین الملل به تبلیغ، محصولات فرهنگی و برگزاری نمایشگاه های فرهنگی بین المللی می باشد، این وضعیت نشان می دهد که دریافت درستی از رشته و ماهیت روابط بین الملل وجود ندارد و تا حدی اهمیت و جایگاه رشته روابط بین الملل در مراکز دانشگاهی حوزوی ناشناخته باقی مانده است در حالی که یک نیازسنجی اولیه نشان می دهد که در میان طلاب علوم دینی انگیزه و علاقه به یادگیری دانش روابط بین المللی وجود دارد و نیازهای نظام سیاسی کشور نیز در عرصه روابط بین الملل و سیاست خارجی رو به تزاید می باشد.برخی دیگر خلأها و کاستی ها در زمینه های آموزشی، پژوهشی، اشارات و منابع پژوهشی است که در قسمت راهکارها و پیشنهادات به آن اشاره می شود.
3. راهکارها و پیشنهادات
1. تأسیس رشته روابط بین الملل و رشته مطالعات منطقه ای با گرایش جهان اسلام در مراکز علمی حوزوی
2. تهیه عناوین دروس و سرفصل های متناسب با نیازهای کشور با رویکرد حوزوی3. تهیه برنامه های آموزشی و پژوهشی در قلمرو رشته روابط بین الملل در مراکز حوزوی
4. شناسایی میراث علمی کشور در زمینه روابط بین الملل و سیاست خارجی
5. شناسایی صاحب نظران و متفکران کشور در قلمرو مطالعات بین المللی با رویکرد حوزوی
6. ساماندهی به پژوهش ها و رساله های مربوط به رشته روابط بین الملل در دانشگاه های حوزوی
7. ایجاد کتابخانه تخصصی
8. انتشار نشریه تخصصی
9. تعیین برنامه راهبردی حوزه در قلمرو روابط بین الملل
10. برقراری ارتباط انجمن مطالعات علوم سیاسی حوزه با مراکز آموزشی دانشگاهی حوزوی
11. تنظیم و ترسیم چشم انداز و افق آینده رشته روابط بین الملل با رویکرد حوزوی
مقاله اهمیت بخش امور بین الملل
مقدمه
انقلاب اسلامی ایران که با مجاهدت روحانیت و در رأس آن امام خمینی(ره) و فداکاری ملت ایران به پیروزی رسید باعث تأسیس حکومت اسلامی در کشور و تحول در سیاست خارجی ایران گردید. در این میان حوزه های علمیه دارای وظایف و رسالت های ویژه ای برای حفظ انقلاب، نظام اسلامی و دستاوردهای آن در سطح ملی، منطقه ای و جهانی می باشد و برای انجام آن نیازمند شناخت محیط کشوری و بین المللی است. یکی از قلمروهای مطالعاتی که حوزه های علمیه باید بیش از گذشته به آن اهتمام ورزد معطوف به رشته مطالعاتی بین المللی است که در بررسی زیر به جوانب مختلف آن پرداخته می شود.
1. ضرورت و اهمیت مطالعه روابط بین الملل
مطالعه رخدادها و تحولات بین المللی در عصر جهانی شدن، انقلاب اطلاعات و ارتباطات وارد مرحله نوینی شده است، و در فضای جامعه اطلاعاتی و ارتباطاتی، مطالعه فرایندها و مسائل سطح ملی و درون کشوری بدون توجه همه جانبه به روندها و ساختارهای فراملی، منطقه ای و جهانی امکان پذیر نمی باشد. اگر جهانی شدن را به عنوان «قلمرو زدایی»(1) تعریف نمائیم، ترسیم شکل بندی های جغرافیایی و فضاهای اجتماعی و سیاسی نوین بیانگر دگرگونی ها و تغییرات فزاینده در تعاملات و روابط بین المللی است که به نوبه ی خود آثار و پیامدهای گسترده ای را در سطح ملی، سازمانی و فردی به همراه دارد. در عصر جهانی شدن به دلیل سیّالیت مرزها و مفاهیم، تداخل قلمروهای ملی، منطقه ای و جهانی، رصد نمودن نیازهای سطح کشوری و نیازسنجی از جامعه اسلامی در گروه فهم و شناخت روشمند جریانات و تحولات فراملی است.
در حال حاضر، به دلیل ارتباطات گسترده و تعاملات بین المللی، نوع و سطح نیازهای سیاسی، فرهنگی و دینی مخاطبان و به ویژه نسل جوان نسبت به گذشته متفاوت گردیده و شیوه پاسخ به آن ها نیازمند تحول در راهبردها، سیاست گذاری ها و فنون جدیدی است که شناخت محیط بین المللی را می طلبد. هم چنین تلاش برای تولید علم و نظریه پردازی در عرصه های علوم سیاسی و بین المللی و رقابت با دانش و نظریه های غربی به ویژه برای حوزه های علمیه که در پی بیان دیدگاه ها و نظریه های اسلامی می باشند، مجهز شدن به آراء و نظریه های اندیشمندان و محققان دانش بین المللی را در قلمروهای متعدد آن مضاعف می سازد.
از سوی دیگر ایران اسلامی به عنوان پیش قراول بیداری اسلامی با دال مرکزی اسلام سیاسی جهت عمق بخشیدن به اهداف بین المللی انقلاب اسلامی، ایجاد تحرک و انگیزه هرچه بیشتر جهت نیل به همگرایی امت اسلامی نه تنها باید همواره به عنوان مدل موفقی از مردم سالاری دینی محسوب شود بلکه در عرصه های حکومتی و نهادسازی، رشد و توسعه علمی، الهام بخش کشورهای اسلامی باشد. در شرایط جدید بین المللی هر گونه بحث از زمینه ها، فرصت ها و محدودیت های همگرایی جهان اسلام، بشدت نیازمند مطالعه زمینه ها، ساختارها و محیط کُنش کشورهای اسلامی در درون محیط کلان بین المللی و جهانی است، زیرا مطالعه همگرایی و عوامل واگرایی کشورهای اسلامی به صورت منفرد و جدا از یکدیگر نمی تواند. راهگشای کشورهای اسلامی باشد و به شدت نیازمند مطالعه ساختارها و فرایندهای منطقه ای و بین المللی است.
2. حوزه های علمیه و قلمرو مطالعاتی روابط بین الملل
با ورود جهان به قرن بیستم و بروز جنگ جهانی اول در سال های 1914 – 1919، مطالعه روابط میان کشورها و چگونگی مدیریت سیاست بین المللی در قالب یک رشته علمی مورد توجه پژوهشگران و محققان قرار گرفت. در ابتدا اولویت پژوهش های انجام شده پیرامون مسأله جنگ و صلح در نظام بین الملل و راه های برقراری روابط مسالمت آمیز میان دولت ها و جلوگیری از جنگ بود. با گذشت زمان به ویژه متعاقب جنگ جهانی دوم 1939 – 1945 اهمیت مطالعات بین المللی و توجه به نظریه پردازی مضاعف گشت و «مورگنتا» سیاست بین الملل را در چارچوب نظریه رئالیسم خود تبیین نمود. این نظریه تا حد زیادی بیانگر سیاست خارجی قدرت های بزرگ به ویژه آمریکا در مقطع پس از جنگ جهانی دوم بود. در این زمان تا حد زیادی تولید نظریه و الگوهای مطالعاتی تحت تأثیر سیاست خارجی آمریکا قرار گرفت. در عین حال تعاملات فزاینده بین المللی باعث گردید تا حوزه مطالعاتی بین الملل فراتر از علقه های سیاسی قرار گیرد، در رأس تحقیقات پژوهشگران، نظریه پردازی از اهمیت فزاینده ای برخوردار گردید که مهم ترین هدف آن ارائه چارچوب های مفهومی و نظری برای مطالعه رفتار دولت ها در صحنه بین المللی بود.(2) بیان قواعد علمی و انتزاعی و نظریه های خرد و کلان توانست که تا حدی به فهم رویدادها و جریان های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بین المللی کمک نماید و دستورالعملی را برای سیاستمداران جهت تنظیم روابط خود با جهان خارج و کنترل تعارضات منافع دولت ها با یکدیگر ارائه نماید.
قلمرو دیگر مطالعات بین المللی به سیاست بین الملل معطوف گردید که در آن از جمله: استراتژی نظامی قدرت های بزرگ، نظام های سیاسی تطبیقی بین المللی و مدیریت بحران های بین المللی مورد مطالعه قرار گرفت در این قلمرو، سیاست بین الملل ناظر بر روابط تعاملی میان بازیگران دولتی می باشد که به نظر می رسد همچنان در عصر جهانی شدن به عنوان یکی از بازیگران اصلی روابط بین الملل در معادلات جهانی و تحولات بین المللی نقش تعیین کننده ای را ایفا می نماید.
حوزه مطالعاتی دیگر به سازمان های بین المللی اختصاص دارد که از نیمه دوم قرن بیستم بر اهمیت، جایگاه و نقش آن افزوده شده است. سازمان های اقتصادی و پولی بین المللی، سازمان های سیاسی و امنیتی بین المللی و سازمان های اجتماعی و فرهنگی بین المللی از جمله سازمان هایی هستند که در پژوهش های نظری و عملی مورد مطالعه قرار می گیرند.(3)
قسم دیگر از مطالعات مربوط به رشته روابط بین الملل که معطوف به حوزه جغرافیایی خاصی می باشد، مطالعات منطقه ای است این قلمرو با توجه به تعاملات فزاینده جهانی و روند جهانی شدن، بر نقش و اهمیت آن افزوده گردیده است و به نظر می رسد با توجه به چالش های نظم وستفالی و نظام بین الملل دولت محوری، دسته بندی دولت ها در قالب نظم های منطقه ای جایگزین نظم وستفالی گردد. بنابراین مطالعه نظام امنیت منطقه ای، منطقه گرایی، تمایزات منطقه ای، تعاملات درون منطقه ای و فرامنطقه ای اهمیت می یابد و هر کشوری تلاش می نماید تا از یک سو ارتباط خود را با نظم منطقه ای سامان بخشد و از سوی دیگر تعاملات فرامنطقه ای خود را مدیریت نماید.(4)
مطالب فوق که بیانگر بخش های محوری مطالعات روابط بین المللی است. نشان می دهد که ادبیات نظری و مفهومی گسترده ای وجود دارد که حوزه های علمیه نمی تواند آن ها را در حاشیه قرار داده و در عین حال خواهان تحقق بخشیدن به وظایف و رسالت های ملی، منطقه ای و جهانی اسلام باشد. بنابراین راهبرد استراتژیک حوزه های علمیه و افق چشم انداز آن در عرصه جهانی بدون اولویت بخشیدن به برنامه های آموزشی و پژوهشی در رشته روابط بین الملل امیدوار کننده نخواهد بود. برای تبیین هرچه بیشتر این موضوع در ابتدا به برخی از زمینه ها و ظرفیت های حوزه های علمیه در قلمرو روابط بین الملل اشاره می شود سپس کاستی ها و خلأهای آن بیان می گردد.
الف: زمینه ها و ظرفیت ها
با تأسیس رشته های دانشگاهی در مراکز و موءسسات آموزش عالی وابسته به حوزه، زمینه برای بسط علوم و دانش روابط بین الملل فراهم گردید. یکی از رشته هایی که به صورت عمومی، به بخشی از عناوین درسی رشته روابط بین الملل می پردازد، رشته علوم سیاسی می باشد که با دایر نمودن آن در دانشگاه باقرالعلوم(ع)، دانشگاه مفید و موءسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) امکان آموزش طلاب علوم دینی و آشنا نمودن آن ها با ادبیات عمومی رشته روابط بین الملل فراهم گردید. دانشجویان پذیرفته شده در مقطع کارشناسی علوم سیاسی ضمن فراگیری عناوین خاص این رشته از جمله مبانی علم سیاست و اندیشه های سیاسی با برخی از موضوعات درسی و سرفصل های روابط بین الملل آشنا می شوند. جدول زیر این عناوین درسی را نشان می دهد:
از سوی دیگر در مقطع کارشناسی ارشد علوم سیاسی نیز امکان پی گیری مطالعات بین المللی در دو عنوان درسی «نظریه های مختلف در روابط بین الملل و «سمینار مسائل کشورهای جهان سوم» فراهم شده است و دانشجو می تواند در کنار فراگیری دروس اصلی رشته از میان چهار گروه تخصصی، حوزه مطالعاتی خود را با انتخاب دروس مربوط به رشته روابط بین الملل تکمیل نماید.
ب: خلأها، کاستی ها
مهم ترین خلأ موجود در برنامه های آموزشی و پژوهشی مطالعات بین المللی مراکز حوزوی و یا موءسسات آموزش عالی وابسته به حوزه، دایر نبودن رشته روابط بین الملل در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا می باشد. آن چه دانشجویان مقطع کارشناسی علوم سیاسی از عناوین و محتوای دروس مربوط به روابط بین الملل فرا می گیرند، نمی تواند عامل موءثری در تحقق بخشیدن به اهداف آموزشی خاص رشته روابط بین الملل باشد. در این مقطع امکان مطالعات جانبی کمتر وجود دارد و به دلیل فضای عمومی رشته علوم سیاسی، محتوای درسی مربوط به رشته روابط بین الملل در حاشیه قرار می گیرد.
بنابراین لازم است در سطوح عالیه تمرکز همه جانبه ای در امر آموزشی و پژوهشی در موضوعات خاص روابط بین المللی صورت گیرد و در کنار آموزش علوم سیاسی، برای آن دسته از طلابی که دارای انگیزه های لازم جهت تتبع و مطالعه روابط بین الملل می باشند امکان تحصیل فراهم گردد.
قلمرو دیگری که به نظر می رسد از خلأها و کاستی های موجود محسوب می شود مربوط به تأسیس رشته مطالعات منطقه ای است. این رشته با توجه به موضوعیت مطالعه جهان اسلام اهمیت می یابد. بخش مهمی از رسالت های حوزه علمیه و نظام جمهوری اسلامی ایران در ارتباط مستقیم با جهان اسلام است. در عصر جهانی شدن و جهانی سازی، کشورهای اسلامی در معرض تهدیدات و محدودیت های فزاینده ای قرار گرفته اند، شناخت این وضعیت برای ایران اسلامی که دارای مسئولیت و رسالت ویژه ای نسبت به کشورهای اسلامی است دو چندان می گردد، تنظیم روابط خارجی و داشتن دیپلماسی فعال و سازنده با جهان اسلام در گروه دریافت علمی از روند منطقه گرایی و تأثیر آن بر مناطق کشورهای اسلامی است در این رشته آموزشی دروسی مانند، ایران و کشورهای منطقه آسیا، ایران و کشورهای آسیای میانه، ایران و کشورهای منطقه آفریقا می تواند به پژوهش های علمی و کاربردی منجر شود که در بالفعل کردن ظرفیت ها و زمینه های همگرایی کشورهای اسلامی نقش موءثری دارد.
مسأله مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، تقلیل یافتن رشته روابط بین الملل به تبلیغ، محصولات فرهنگی و برگزاری نمایشگاه های فرهنگی بین المللی می باشد، این وضعیت نشان می دهد که دریافت درستی از رشته و ماهیت روابط بین الملل وجود ندارد و تا حدی اهمیت و جایگاه رشته روابط بین الملل در مراکز دانشگاهی حوزوی ناشناخته باقی مانده است در حالی که یک نیازسنجی اولیه نشان می دهد که در میان طلاب علوم دینی انگیزه و علاقه به یادگیری دانش روابط بین المللی وجود دارد و نیازهای نظام سیاسی کشور نیز در عرصه روابط بین الملل و سیاست خارجی رو به تزاید می باشد.
برخی دیگر خلأها و کاستی ها در زمینه های آموزشی، پژوهشی، اشارات و منابع پژوهشی است که در قسمت راهکارها و پیشنهادات به آن اشاره می شود.
3. راهکارها و پیشنهادات
1. تأسیس رشته روابط بین الملل و رشته مطالعات منطقه ای با گرایش جهان اسلام در مراکز علمی حوزوی
2. تهیه عناوین دروس و سرفصل های متناسب با نیازهای کشور با رویکرد حوزوی
3. تهیه برنامه های آموزشی و پژوهشی در قلمرو رشته روابط بین الملل در مراکز حوزوی
4. شناسایی میراث علمی کشور در زمینه روابط بین الملل و سیاست خارجی
5. شناسایی صاحب نظران و متفکران کشور در قلمرو مطالعات بین المللی با رویکرد حوزوی
6. ساماندهی به پژوهش ها و رساله های مربوط به رشته روابط بین الملل در دانشگاه های حوزوی
7. ایجاد کتابخانه تخصصی
8. انتشار نشریه تخصصی
9. تعیین برنامه راهبردی حوزه در قلمرو روابط بین الملل
10. برقراری ارتباط انجمن مطالعات علوم سیاسی حوزه با مراکز آموزشی دانشگاهی حوزوی
11. تنظیم و ترسیم چشم انداز و افق آینده رشته روابط بین الملل با رویکرد حوزوی
پی نوشت ها:
1- یان آرت شولت، نگاهی موشکافانه بر پدیده ی جهانی شدن، ترجمه مسعود کرباسیان، تهران: علمی و فرهنگی، 1382، ص8.
2- در این رابطه برای مطالعه نظریه های متنوع و متعارض ر.ک:
Charles W . Kegley Jr .، Controversies in International Relations Theory ، New York : St . Martins press، 1995.
3- برای مطالعه سازمان های بین المللی ر.ک: رضا موسی زاده، سازمان های بین المللی، تهران: دادگستر، 1380.
4- درباره منطقه و منطقه گرایی. ر.ک:
Andrew Gamble and Anthony Payne ، Regionalism and World order ، New York :Martins press، 1996.
